Kantuak
1. Gari : Bertso zarrak
2. **Eñaut Elorrieta** : Mendigoixaliarena
3. Mikel Urdangarin : Loretan
4. Rafa Rueda : Kanta ariña
5. Jabier Muguruza : Zelayetakua
6. Txuma Murugarren : Arrotzak
7. Francis Diez : Jardetsi-Eziña
8. Xabier Montoia : Liparra
9. Anje Duhalde : Otsokorena
10.Xabi Strubell : Neskatxu gorrixka bati
11.Petti : Amayur gaztelu baltza
Letrak
BERTSO ZARRAK
Gari
Bixitzan
zoruntsu gadixan
biar dogunaren gauzeza!
Kanteak,
ardau-edontzijak
eta mattasun baten poza.
Abestu,
ontzi betia ustu
matte danarekin batean.
Barre-egin
eta ezpan-arin muin bat ostu arrats-berean.
Argidun
berein gauza txukun
ludi onek daukaz grazian.
Ederren
ogei urte lerden
gorputz baltziskan diranian:
bixitzan
zoruntsu gadixan
biar dogunaren gauzeza!
Kanteak,
ardau-edontzijak
eta mattasun baten poza!
Batueraz BERTSO ZAHARRAK
Bizitzan
zoriontsu (izan) gaitezen
behar dugunaren gauza-eza!
Kantuak,
ardao-edontziak
eta maitasun baten poza.
Abestu,
ontzi betea hustu
maite denarekin batean.
Barre egin
eta ezpain-arin muin bat ostu arrats-beherean.
Argidun
gauza txukun asko
ludi honek dauzka grazian.
Ederren
hogei urte lerden
gorputz beltziskan direnean:
bizitzan
zoriontsu gaitezen
behar dugunaren gauza-eza!
Kantuak,
ardao-edontziak
eta maitasun baten poza!
2
MENDIGOXALIARENA
**Eñaut Elorrieta**
Basaldua’ tar Kepa’ri
I
Mendi eze, ikurrin eder,
azke nai zattut axian.
Amar gasteren lerdena
makilla luzez bidian!
Mendi-bitxidor berdiok,
arin or duaz kantari:
«Dana emon biar yako
matte dan azkatasunari».
Eta ixil dago arratsa
Euzkadi’ko lur-ganian.
Amar gasteren lerdena
makilla luzez bidian!
II
Gastedi orren didarra
bai-dala didar zolija!
Aberri baten samiñez
urduri dabil errija.
Azkatasun-goxalderuntz
sugarra dira basuak.
Sugarra basuak eta
zidar argija itxasuak.
Or duan ozte-aldrea
aberri-minez kantari:
«Dana emon biar yako
matte dan azkatasunari».
III
Gaste orreik goruntz duaz
abesti eta ikurriñez.
Lañuan baño tiro otsak:
bedartza dager odolez.
Ikaraz duaz usuak,
mendija dago ixillean,
Amar gasteren lerdena
bixitza-barik lurrean!
Eta illuntziko bakian
norbattek darrai kantari:
«Dana emon biar yako
matte dan azkatasunari».
MENDIGOIZALEARENA
Basaldua’ tar Kepa’ri
I
Mendi heze, ikurrin eder,
aske nahi zaitut haizean.
Hamar gazteren lerdena
makila luzez bidean!
Mendi-bidezidor berdeok,
arin hor doaz kantari:
«Dena eman behar zaio
maite den askatasunari».
Eta isil dago arratsa
Euzkadiko lur-gainean.
Hamar gazteren lerdena
makila luzez bidean!
II
Gaztedi horren deiadarra
Bai dela deiadar zolia!
Aberri baten saminez
urduri dabil herria.
Askatasun goizalderantz
sugarra dira basoak.
Sugarra basoak eta
zilar argia itsasoak.
Hor doan oste-aldra
aberri-minez kantari:
«Dena eman behar zaio
maite den askatasunari».
III
Gazte horiek gorantz doaz
abesti eta ikurriñez.
Lainoan baina tiro hotsak:
belartza dager odolez.
Ikaraz doaz usoak,
mendia dago isilean,
Hamar gazteren lerdena
Bizitza barik lurrean!
Eta iluntzeko bakean
norbaitek darrai kantari:
«Dena eman behar zaio
maite den askatasunari».
3
LORETAN
Mikel Urdangarin
Leyo zuripe ortan illargi gabetan
maitasuna dirudi ames gorubetan.
Gau argitsuan barriz iruiten dodana
ortzargian eskubak urratzen dau dana.
Nire malkoz bustita dagozan liliak,
ez ete diñautzuez neure gurariak?
Tanta bat lora-lekan ikusten ba’dozu,
«goxaren agurra da», samurki diñozu.
Zure bijotz lilian al banuez urduri
gogoko negar oneik goxaldero ixuri!
Orduan ortzargian maitasun malkuak
eleukez estalduko nire lei gaxuak.
LORETAN
Leiho zuripe horretan ilargi gauetan
maitasuna dirudi amets-goruetan.
Gau argitsuan berriz iruten dudana
ortzargian eskuak urratzen du dena.
Nire malkoz bustita dagozen liliak,
ez ote diotsuez neure gurariak?
Tanta bat lore-lekan ikusten baduzu,
«goizaren agurra da», samurki diozu.
Zure bihotz lilian ahal banitu urduri
gogoko negar hauek goizaldero isuri!
Orduan ortzargian maitasun malkoak
Ez lituzke estalduko nire lei gaixoak.
4
**KANTA ARIÑA**
Rafa Rueda
Edanak
busti begistaz ezpanak!
Eder-min
betiko moskortu nedin.
Gauza danetan dakusat
barre ta kanten prisea.
Ba-yuat
soin gaste onen lorea!
Etzunik
edan daidan neurri-barik.
Oindiño
soin onek mun-miña diño.
Arinka duaz urtiak
baña pitxerra beti on.
Gastiak,
ezpanak legor ez egon!
Moskorra,
gabaren azken-altxorra;
bixitzak
ostuten daustaz jorralak,
baña neure lagun adi.
Gastaro au galtzekuan,
gal bedi
edontzi baten kolkuan!
KANTA ARINA
Edanak
busti biezazkit ezpainak!
Eder-min
betiko mozkortu nadin.
Gauza denetan dakusat
barre eta kantuen presa.
Bazaukaat
soin gazte honen lorea!
Etzanik
edan dagidan neurri barik.
Oraindino
soin honek mun-mina dio.
Arinka doaz urteak
baina pitxerra beti on.
Gazteak,
ezpainak lehor ez egon!
Mozkorra,
gauaren azken altxorra;
bizitzak
ostuten dizkit apirilak,
baina neure lagun adi.
Gaztaro hau galtzekoan,
gal bedi
edontzi baten kolkoan!
5
ZELAYETAKUA
Jabier Muguruza
Zelaira dua neskatxa:
—axia dabil loretan—.
Zelaira dua neskatxa
mattasun-kanta kantetan.
Argi daukazuz begijok
gorputza dozu liraña:
abestu daigun bi-bijok.
Abestu daigun zelayan
soin orren lilli-usaña,
millazkaen antzo dantzan.
Zelaira dua neskatxa:
—erliak mur-mur loretan—.
Zelaira dua neskatxa
mattasun ona topetan.
Dantza-dantzari bedartzan
Ete-gara udabarrijan?
Ara txindor bi zugatzan.
Txirula ta danboliña
entzuten dira mendijan.
Zeruba dagon oztiña!
Zelaira dua neskatxa:
—ingumak dardar loretan—.
Zelaira dua neskatxa
mattasun deuna gordetan.
Barre-dagigun leunkiro
barre auxe dan ixilla!
Tanbolin, abil, astiro!
Mendiko axe biguna
ator zelaira lora-billa,
lorak eta mattasuna.
Zelaira dua neskatxa:
—axia dabil loretan—.
Zelaira dua neskatxa;
—Urretxindor bi kantetan!—.
ZELAIETAKOA
Zelaira doa neskatxa:
—haizea dabil loretan—.
Zelaira doa neskatxa
maitasun-kanta kantetan.
Argi dauzkazu begiok
gorputza duzu liraina:
abestu dezagun bi-biok.
Abestu dezagun zelaian
soin horren lili-usaina,
milazken antzo dantzan.
Zelaira doa neskatxa:
—erleak murmur loretan—.
Zelaira doa neskatxa
maitasun ona topatzera.
Dantza-dantzari belartzan
Ote gara udaberrian?
Hara txindor bi zuhaitzean.
Txirula eta danbolina
entzuten dira mendian.
Zerua dagoen urdina!
Zelaira doa neskatxa:
—ingumak dardara loretan—.
Zelaira doa neskatxa
maitasun deuna gordetan.
Barre dagigun leunkiro
barre hauxe den isila!
Danbolin, habil, astiro!
Mendiko haize biguna
hator zelaira lore bila,
loreak eta maitasuna.
Zelaira doa neskatxa:
—haizea dabil loretan—.
Zelaira doa neskatxa;
—Urretxindor bi kantetan!—.
6
AROTZAK
Txuma Murugarren
Uriguen’dar Joseba Mirena’ri
Arotzak lan-dagije, zar eta gastiak:
oya batak badagi, ilkutxa bestiak.
—Arren, oya bukatu nasai lo-dagidan
bijotzan poza yatan maitiaz batera.
Begijak apal-itxi luaro aldijan
eta irrija datorke espanen ganera.
Ezkon-barrijen oya, bai-da donetsija,
bertan zorunak dagi maitasun abija.
Arotzak lan-dagije, zar eta gastiak:
oya batak badagi, ilkutxa bestiak.
—Geldiro ilkutxa egin. Eder yat bixitza.
Itzalentzat bakarrik ixaten da ilkutxa.
Or ezin sartu naike maitasun irritsa,
eta gastaruaren lorazko gorputza.
Zerraldua ituna da itxaropen barik,
bertan ezta sortuten ametsen lorarik.
Arotzak lan-dagije, zar eta gastiak:
oya batak badagi, ilkutxa bestiak.
Ixilik gaba dator liluraz bilduta:
Ene arotz gastia, ekin biarrari.
Ain maite dodan oya itxi amaituta.
Arotz zar orrek barriz alde-egin lanari.
Zeure soñak deskatu gauko atsedena.
Goitik ixarrez dator ordurik leunena.
Arotzak lan-dagije, zar eta gastiak:
oya batak badagi, ilkutxa bestiak.
Egunak argi-dagi mendixka ganian:
Arotz agure orrek amaitu dau lana.
Zerraldo baltza daurkit etxeko atian…
Gastia barriz luak uatu dau dana.
Erdi egiñik datza oe ain kutuna.
Orain zertako dogu geure maitasuna?
AROTZAK
Arotzek lan dagite, zahar eta gazteak:
ohea batak badagi, hilkutxa besteak.
—Arren, ohea bukatu nasai lo dagidan
bihotzean poza zaidan maiteaz batera.
Begiak apal itxi lo-aro aldian
eta irria datorke ezpainen gainera.
Ezkon berrien ohea, bai da donetsia,
bertan zorionak dagi maitasun habia.
Arotzek lan dagite, zahar eta gazteak:
ohea batak badagi, hilkutxa besteak.
—Geldiro hilkutxa egin. Eder zait bizitza.
Itzalentzat bakarrik izaten da hilkutxa.
Hor ezin sartu nezake maitasun irritsa,
eta gaztaroaren lorezko gorputza.
Zerraldoa ituna da itxaropen barik,
bertan ezta sortzen ametsen lorerik.
Arotzek lan dagite, zahar eta gazteak:
ohea batak badagi, hilkutxa besteak.
Isilik gaua dator liluraz bilduta:
Ene arotz gaztea, ekin beharrari.
Hain maite dudan ohea itxi amaituta.
Arotz zahar horrek berriz alde egin lanari.
Zeure soinak eskatzen du gaueko atsedena.
Goitik izarrez dator ordurik leunena.
Arotzek lan dagite, zahar eta gazteek:
ohea batak badagi, hilkutxa besteak.
Egunak argi dagi mendixka ganian:
Arotz agure horrek amaitu du lana.
Zerraldo beltza aurkitzen dut etxeko atean…
Gaztea berriz loak unatu du dena.
Erdi eginik datza ohe hain kutuna.
Orain zertako dugu geure maitasuna?
7
**JADETSI-EZIÑA**
Francis Diez
Zeure mosubak diran laztanak!
eztizko lorak yatzuz espanak.
Larrosa orrein orri ganetan
ibilli nai dot, loreil onetan.
Laztantzen dodaz sasi-lilijak,
eta matsaren urrezko orrijak.
Mitxeletatxu baten antzean
artega nabil latxin ganian.
Zeure larrosa politak baña
ezin laztandu, neska liraña.
Eragozpenak banatzen gabez,
eta mosuba dil atsekabez…
Al ditubazan lora gaxuak
laztantzen ditu geure goguak:
Baña dil, leitzen daben lorarik
bere bixitzan jadetsi barik!
JADETSI EZINA
Zeure musuak diren laztanak!
eztizko loreak zaizkizu ezpainak.
Arrosa horien orri gainetan
ibili nahi dut, loreil honetan.
Laztantzen ditut sasi-liliak,
eta mahatsaren urrezko orriak.
Mitxeletatxo baten antzean
artega nabil latzin gainean.
Zeure arrosa politak baina
ezin laztandu, neska liraina.
Eragozpenek banatzen gaituzte,
eta musua hiltzen da atsekabez…
Ahal dituen lore gaixoak
laztantzen ditu geure gogoak:
Baina hiltzen da, lehiatzen duen lorerik
bere bizitzan jadetsi barik!
8
LIPARRA
Xabier Montoia
Zelai-orlegiko gentz-ziar emaro
odeixka zurijan itzala digaro.
Olan eltzen yaku erijotz antzija;
gozartu dagigun larrosen eztija.
Odeixka itzal ori baxen samurkiro
lora-ziar bebil geuria leunkiro.
Laztandu dagidan, ekarzu eskuba:
lora artian kutun ez yatzu mosuba?
Neure espanai adi, pozik barre-egixu.
Bijar maitatuko garan eztakixu…
Liparra gozartu, ilkorrak bai’gara;
axe-egatan dabil loren mosu-ikara.
Odeixka itzal ori dabil zelayetan:
—Zorijon aldijak zeben bijotzetan
ezilkortu, arren,—dirauskube zarrak.
Bai zera, bai zera, laztandu larrosak!
LIPARRA
Zelai orlegiko gentzan zehar emaro
hodeixka zurien itzala igarotzen da.
Honela heltzen zaigu heriotzaren antzia;
gozatu dagigun arrosen eztia.
Hodeixka itzal hori bezain samurkiro
lore-zehar bebil geurea leunkiro.
Laztandu dagidan, ekarzu eskua:
lore artean kutun ez zaizu musua?
Neure ezpainei adi, pozik barre egizu.
Bihar maitatuko garen ez dakizu…
Liparra gozatu, hilkorrak baikara;
Haize hegaletan dabil loreen musu-ikara.
Hodeixka itzal hori dabil zelaietan:
—Zorionaldiak zeuen bihotzetan
ezilkortu, arren,—dioskute zaharrek.
Bai zera, bai zera, laztandu arrosak!
9
OTSOKORENA
Anje Duhalde
Zidar-uledun otsoko
ibai ori dokan zabala!
Beste aldian ba’engo
arkume eukek jan ala.
Gose orrentzat bazkari
bildots zurijak yagozak
bedar ezian dantzari.
Metu egixak agiñak!
Zidar uledun otsoko
ibai ori dokan sakona!
Sakerak yaukon ontzitto
ibairako dokan ona!
II
—Sakera, saker lagunoi,
pagua eder mendijan;
baña ire tayu lerdenoi
ederrago dok ontzijan—.
—Neure otsoko potoko
txorija eder egaizka:
ekar egistak usoko
ta iragoko aut arinka—.
—Sakera, saker argija,
iru egi ixango dozak
eure lan orren sarija.
Igi egixak arraunak—.
III
—Neguba baño leunago
udea yabilk baratzan—.
Urretxindor ori ago
kanta-kantari zugatzan!
Ibai-erdijan batela
au zan bigarren egija:
—Iñoiz etxuak upela
eure jarrai, moskortija—.
Beste aldia ikuturik
olan mintza zan otsoko:
—Lana ba-dagik dubarik
eztok jango ogittan asko!—
IV
Zidar-uledun otsoko
ibai ori dok sakona!
Sakerak yaukon ontzitto
ibairako dokan ona!
Otsoko eta sakera
alkarren jarki yabiltzak.
Ene artzain bildur-bera
bildots zurijak nun dozak?
Tarranpatan-tan, tarra-pan,
—bare dok ibai zabala—
otsoko ba-yabilk dantzan
arkuma yok, ba, jan ala.
OTSOKORENA
I
Zilar-iledun otsoko
ibai hori duan zabala!
Beste aldian bahengo
arkume edukiko huke jan ahala.
Gose horrentzat bazkari
bildots zuriak zaudek
belar hezean dantzari.
Mehetu egitzak haginak!
Zilar-iledun otsoko
ibai hori duan sakona!
Sakerak daukan ontzitxo
ibairako duan ona!
II
—Sakera, saker lagun hori,
pagoa eder mendian;
baina hire taiu lerden hori
ederrago duk ontzian—.
—Neure otsoko potoko
txoria eder egaizka:
ekar egidak usoko
eta iragoko haut arinka—.
—Sakera, saker argia,
hiru egia izango dituk
heure lan horren saria.
Higi egitzak arraunak—.
III
—Negua baino leunago
uda zabilek baratzean—.
Urretxindor hori hago
kanta-kantari zuhaitzean!
Ibai erdian batela
hau zen bigarren egia:
—Inoiz ez zihoak upela
heure jarrai, mozkortia—.
Beste aldea ukiturik
honela mintzo zen otsoko:
—Lana badagik dohainik
Ez duk jango ogitan asko!—
IV
Zilar iledun otsoko
ibai hori duk sakona!
Sakerak daukan ontzitxo
ibairako duan ona!
Otsoko eta sakera
elkarren jarki zabiltzak.
Ene artzain beldurbera
bildots zuriak non dituk?
Tarranpatan-tan, tarra-pan,
—bare duk ibai zabala—
otsoko bazabilek dantzan
arkumea zaukak, ba, jan ahala.
10
NESKATXU GORRISKA BATI
Xabi Strubell
Geure neskatxu gorriskea,
argi utsa don goiz betea!
Urre dozan artotzak,
zidar dozan errekak.
Geure neskatxu gorriskea
zetan agon eguzkittara?
Dardai bixiz, eure mattale,
argi ori yatorn landara.
Eguzkija don edertzale!
Geure neskatxu gorriskea
noruntz galdu intzanatan?
Ene usoño zurijok
zuaze aren billa!
Lilli-arteko ixilla
nastau egixube txorijok!
Argizko goiz betea
aguan eder muñoetan!
Geure neskatxu gorriskea
galdu azanat eguzkittan!
NESKATXU GORRISKA BATI
Geure neskatxa gorrixka,
argi hutsa dun goiz betea!
Urre ditun artotzak,
zilar ditun errekak.
Geure neskatxa gorrixka
zertan hagon eguzkitara?
Dardai biziz, heure maitale,
argi hori zatorren landara.
Eguzkia dun ederzale!
Geure neskatxa gorrixka
norantz galdu hintzaidan?
Ene usoño zuriok
zoazte haren bila!
Lili arteko isila
nahastu egizue txoriok!
Argizko goiz betea
zegoen eder muinoetan!
Geure neskatxa gorrixka
galdu hatzait eguzkitan!
- AMAYUR GAZTELU BALTZA
(Y ese castillo de Maya que el duque me lo tenía).
Antzola’tar Joseba Mirena’ ri, mattez
I
Amayur gaztelu baltz ori —berreun gudari oro sumin— zaintzen zattuben zaldun onak Naparra-aldez egin dabe zin.
Izkillu gorriz zenbat gaste bildur-bako mendittar lerden. Eta orreik, Yatsu jaun orreik, Jabier’ eko zaldun guren.
Ikurrin bat —kate ta lilli— torre gottijan zabal dago. Bera salduko daun semerik mendi onetan ezta jayo.
Amayur’ko ate-zain orrek zidar turutaz oyu-egik. Baztan-ibarran zenbat etsai, arrotz-gabe eztago mendirik!
II
Esitturik Amayur dauko Miranda’ko konde Españarrak. Orreik bai burnizko janzkijak, ta urrezko ezpata-sagarrak!
Berekin dator, bai berekin, Lerin’go eto orren semia. Txakur txarrak jango al abe erri-bako zaldun dongia.
Goiko aldetik asten dira, asten dira subaga-otsez. Orma-kontretan zenbat zurgu, eta gezi zorrotzak airez!
Baña torrean zabal dabil ikurrin bat —kate ta lilli— Nok zapaldu ete dagikez berreun gudari orok zoli?
III
Amayur’ko gaztelu baltza —jausi yatzuz torre gottijak—. Baña, arrotza, etzadi geldu, napar-seme dira gustijak.
Arresi gorri, zubi ausi, —zein gitxi diran zaldun orreik—. Erijo, samurño zakije aberri-min baitabiltz eureik.
Miranda’ko konde gaizto orrek jo egixuz zidar-turutak. Ikurrin bat —kate ta lilli— eztau laztanduko axeak.
Berreun gudari oso sumin gaztelu-pian dagoz illik. Ordutik ona, —zenbat laño—, Naparruan ezta aberririk.
11
AMAIUR GAZTELU BELTZA
Petti
(Y ese castillo de Maya
que el duque me lo tenía).
Antzola’tar Joseba Mirena’ ri, mattez
I
Amaiur gaztelu beltz hori
—berrehun gudari oro sumin—
zaintzen zaituzten zaldun onek
Nafarroaren aldez egin dute zin.
Iskilu gorriz zenbat gazte
Beldur gabeko menditar lerden.
Eta horiek, Jaso jaun horiek,
Xabierko zaldun guren.
Ikurrin bat —kate eta lili—
dorre goitian zabal dago.
Bera salduko duen semerik
mendi honetan ez da jaio.
Amaiurko ate-zain orrek
zilar turutaz oihu egik.
Baztan ibarrean zenbat etsai,
arrotz-gabe ez dago mendirik!
II
Hesiturik Amaiur dauka
Mirandako konde Espainiarrak.
Horiek bai burdinazko janzkiak,
eta urrezko ezpata-sagarrak!
Berekin dator, bai berekin,
Leringo etoi horren semea.
Txakur txarrak jango al haute
Herri gabeko zaldun dongea.
Goiko aldetik hasten dira,
hasten dira kanoi hotsez.
Orma-kontretan zenbat zurgu,
eta gezi zorrotzak airez!
Baina dorrean zabal dabil
ikurrin bat —kate eta lili—
Nork zapaldu ote ditzake
berrehun gudari orok zoli?
III
Amaiurko gaztelu beltza
—jausi zaizkizu dorre goitiak—.
Baina, arrotza, ez hadi geldu,
Nafar seme dira guztiak.
Arresi gorri, zubi hautsi,
—zein gutxi diren zaldun horiek—.
Herio, samurño dakieke
aberri-min baitabiltza eurok.
Mirandako konde gaizto horrek
jo itzazu zilar-turutak.
Ikurrin bat —kate eta lili—
Ez du laztanduko haizeak.
Berrehun gudari oso sumin
gaztelupean dagoz hilik.
Ordutik hona, —zenbat laino—,
Nafarroan ez da aberririk.
Amaiur, negro castillo
Lauaxeta toma como motivo de este poema la invasión de la Alta Navarra por parte de las tropas de Fernando de Aragón, y el sitio del castillo de Amaiur, allá por el 1521.
Dividido en tres partes, en la primera el poeta recrea el momento en el que doscientos caballeros leales se disponen a defender el citado castillo de Amaiur, último bastión de los defensores de la independencia del Reino de Navarra al sur de los Pirineos. De pronto el horizonte se puebla de extraños. En la segunda parte el autor recrea el asedio del castillo por parte del conde de Miranda, a quien acompaña el traidor –así lo denomina- conde de Lerín, a quien el narrador desea que le devoren los perros. Comienza la lucha. Defendido por doscientos guerreros, el castillo parece inexpugnable.
Sin embargo finalmente caen las torres, y los pies de los muros derruidos de Amaiur yacen doscientos cadáveres. “En Navarra –dice literalmente el poeta- ya no hay patria”, queriendo significar la pérdida de su independencia, que en el contexto en el que se escribió el poema –durante la Segunda República- venía a ser un lamento porque los apoderados de los municipios de la Alta Navarra –en una decisión todavía discutida hoy en cuanto a sí votaron aquello para que se les había apoderado, o algunos cambiaron el voto por cuenta propia- no apoyaron el Estatuto de Autonomía, susceptible de acoger a los cuatro territorios históricos vasco-peninsulares.
